„გახსოვდეს, ვისი გორისა ხარ!“

    ბედნიერი ვართ ჩვენ, რამეთუ ზეგარდამო ნიჭითა და უნარით გასხივოსნებულ საქართველოს სხვადასხვა  კუთხის შვილთა პლეადას ქობულეთის მკვიდრთა, აწ განსვენებულთა სახელოვანი წარსული ამშვენებს. ცნობილ ადამიანთა ნუსხა საკმაოდ ვრცელია, აი ისინი: გულო–აღა კაიკაციშვილი, ხასან თხილაიშვილი, ხუსეინ ბეჟანიძე, ყურშუმ და მემედ ჭყონიები, ქსენია ბახტაძე, მამია კომახიძე, ალექსანდრე ნოღაიდელი, ზურაბ გორგილაძე, ჯემალ ქათამაძე, იუსუფ კობალაძე, მერაბ ხინიკაძე, დურსუნ ინაიშვილი, დავით ხხუტაიშვილი, ხასან ხაბაზი, მამია ხარაზი და სხვები. სწორედ ასეთ ადამიანებზე თქვა პოეტმა:

„ასეთები სულ ცოცხლობენ, არ კვდებიან,

სულ სიკვდილთან სიცოცხლეზე დაობენ,

 რაც დროს გადის, უფრო მეტად მაღლდებიან,

გვანიშნებ, გვასწავლიან თაობებს.“

ქართველი ტრეტიაკოვი

     დღეს ქობულეთი და ქობულეთელები დიდი პატივისცემითა და რუდუნებით იხსენიებს მამია ხარაზის სახელს.

     ცხოვრობდა ქობულეთი წიგნზე უაზომოდ შეყვარებული კაცი, დახვეწილი ინტელიგენტი, საქვეყნოდ მწერლების მცხოვრებისა და მოღვაწეობის მკლევარი, ერთ–ერთი უმდიდრესი დაუნიკალური ბიბლიოთეკის მფლობელი, მსოფლიოში ცნობილი ბიბლიოფილი ბატონი მამია ხარაზი.

     ქობულეთში, დ. აღმაშენებლის ქუჩის #112–ში, ოთხსართულიანი კომუნალური სახლის სახურავში აუცილებლად შენიშნავთ უცნაურ ნაგებობას. მინის კედლებს მინის სახურავი, რომ ადგას გვირგვინად. ეს მამია ხარაზის ცნობილი ბიბლიოთეკაა, რომელსაც „ქართველი ტრეტიაკოვი“ უწოდეს. მისი ბიბლიოთეკა 40 ათასზე მეტ წიგნს ითვლის. ჩვენ კი.... გვინახავს ჩვენო მკითხველო, ეს ბიბლიოთეკა, თუ არ გინახავს, გირჩევ ნახო, წინ უდიდესი სიამოვნება გელის.
                                                                             

    ძნელია გადმოგცეთ ის შთაბეჭდილებები რაც ჩვენ განვიცადეთ. ვუყურებთ გემოვნებით გაფორმებულ წიგნის თაროებს, ფერწერულ ტილოებს და უცნაური ფიქრი შეგიპყრობთ, როგორ შეძლო ამ დიდებულმა ადამიანმა, ამოდენა სულიერი სიმდიდრის დაგროვება. „მინის სახურავიდან ბიბლიოთეკაში აღწევს ზღვისგან გაბნეული სინათლის შუქი, გეგონებათ თითქოს იგი კედლებზე ხატავს იმის მსგავს ორნამენტს, ყოველდღიურად ზღვა რომ პლაჟზე გამორიყულ ფერად–კენჭებით ჰქმნის. მაგრამ თუ აქ ცოტახნით შეჩერდები დაგავიწყდება ზღვის სიახლოვე და სხვა სტიქიას ემორჩილები. ეს წიგნებია – დროის ნაპირები, ხსოვნის ნაპირები და იწყება უსასრულო მოგზაურობა ისტორიასა და საკუთარ სამშობლოში...“ ( ზ.ზოიძე, ნუ იცხოვრებ გამჭვირვალე სახლში გვ.13. ბათუმი, 1993 წ.).

   ბიბლიოთეკის კარი, მამის მეუღლემ მეტად სასიამოვნო ქალბატონმა ორიტამ გაგვიღო. მასპინძელმა შესანიშნავი მეგზურობა გაგვიწია და საინტერესოდ მოგვითხრო ბატონი მამიას შესახებ.

     „მამია ხარაზი პროფესიით ინჟინერ–მშენებელი გახლდათ. განათლება მოსკოვში მიიღო. იქვე დაოჯახდა და ცოლად შეირთო ორიტა პავლეს ასული ლუშჩევსკაია.

იგი წლების განმვავლობაში ქობულეთის #2 საჯარო სკოლაში რუსულ ენასა და ლიტერატურას ასწავლიდა.

    ქალბატონი ორიტა მოსკოვში კერძო ბინაში ცხოვრობდა. იგი ასე იგონებს: „სახლი, სადაც ჩვენ ვცხოვრობდით ეზო გვქონდა. რომლის ერთ მხარეს მაკულატურის მიმღები პუნქტი იყო. დილის 6 საათზე ვაგროვებდით ქაღალდებს და მუყაოს ყუთებს. გადაგვქონდა მიმღებ პუნქტში და 8 საათზე პუნქტის გამგეს ვაბარებდით მაკულატურას. სანაცვლოდ, ის წონით გვაძლევდა ძველ ჟურნალ-გაზეთებს.“  ასე გაჩნდა მამაია ხარაზის პირველი ეგზემპლარები.

    „...ეს დიდი ხნის წინ მოხდა. ნარინჯისფერი შემოდგომის ერთ დილას ახალგაზრდა ვაჟკაცი მოსკოვის ხმაურიანი ქუჩით მოდიოდა.და მოულოდნელად წიგნს მოჰკრა თვალი. იგი პირდაპირ მის ფეხებთან, გადაბრუნებულ ხის ყუთზე იდო. წიგნს ყდა არ გააჩნდა. დაძენძილი ფურცლები მარაოსავით იყო გაფოფხრილი, მაგრამ იმ წამსვე იცნო იგი, ბავშვობიდანვე ნაცნობი სიტყვები, დიდი რუსთველის მშობლიური ენა-მისთვის ორმაგად მშობლიური...“

     „ბიჭიკო იყიდე წიგნი, უთხრა მეძველმანემ, ფული არ გაქვს? მაშინ წაიღე მაკულატურაში.“ (გ.ბაცინოკა, „პრავდა“, XI, 1986წ)

     წიგნი აღადგინა და სანუკვარი ადგილი მიუჩინა. ეს მომენტი დასტურია იმისა, თუ რა ძალით იყო შეჭრილი მამია ხარაზის ცხოვრებაში წიგნი - სულიერი სიმდიდრე და ფასეულობა. მამიას მეგობარი ზურაბ ზოიძე ასე გადმოგვცემს :  „ქობულეთში რუსი კოლონისტების ნამოსახლარებში, 60-70-იან წლებში შენობების სხვენსა და სარდაფებში აღმოაჩინა დიდი რაოდენობის გარადგურების პირას მისული ძველმანი წიგნები, რომელიც შემდგომში აღადგინა, აკინძა, სათანადო ყდებში ჩასვა და ახალი სიცოცხლე შესძინა. ამ საქმეში მას დიდად უწყობდა ხელს აწ განსვენებული ედუარდ ტკაჩუკი. მე ვნახე ამ ცხონებულის ნამუშევრები, ის ნამდვილად ხელოვნების ნიმუშია“ (ზურაბ ზოიძე, ნუ იცხოვრებ გამჭვირვალე სახლში. გვ.10. ბათუმი 1993 წ).

  მამია ხარაზს წლების განმავლობაში ახლო ურთიერთობა ჰქონდა აკადემიკოს ვიქტორ აფანასიევთან (იგი გაზეთ „პრავდის“ რედაქტორი იყო. ამ ჟურნალში ხშირად იწერებოდა  მამიას შესახებ). ბატონმა ვიქტორმა 3000 წიგნი აჩუქა, რომელთა საკმაო რაოდენობა ავტორთა ავტოგრაფერბითაა დამშვენებული.

     მოტანილი მაგალითებიდან ნათელია, რომ ყველა წიგნს, რომელიც მამაია ხარაზის მფლობელობაშია, თავისი ბიოგრაფია აქვს. მისი ძვირფასი საუნჯიდან დაიწერა დისერტაციები, შრომები გამოკვლევებები და საკოლო თხზულებები.

დროის ნაპირები ანუ „თამბაქოს მეფე“

ნაფეხურები დარჩება მხოლოდ

და ისიც მორიგ ქარიშხალამდე,

ოჰ, როროგრ მინდა სულ ვიზაფხულო,

დავჯაბნო ბედი და გავუმკლავდე.

                                 მამაია ხარაზი

     ვეღარ დაიტია ვერსად წიგნები მამაია ხარაზმა, ვერც სახლში, სამსახურში და ამიტომ 1976 წელს საცხოვრებელი სახლის სახურავში მოაწყო მანსარდი წიგნებისთვის. მაშინ ბატონი მამია ბათუმის თამბაქოს ქარხნის დირექტორი იყო. 10 წლის შემდეგ, 1986 წელს გაზეთმა „პრავდამ“  მთელ ქვეყანას ამცნო: „ორანჟერეა წიგნებისთვის.“ ხოლო ამ ნარკვევის ავტორმა გ.ბაცანოვამ მოხდენილი ეპითეტებით შეამკო მამაია ხარაზი და მას „თამბაქოს მეფე“ უწოდა. „ნატიფად გამოყვანილი ქართული ნაწერი, ევკალიპტის ტოტის ჩრდილს მოგაგონებდათ.–მხოლოდ ტანჯვა–გამოვლილს ეწვევა შთაგონება– აქ ასე წერია, –თქვა თამბაქოს მეფემ.“ჩვენი თამბაქოს მეფე“ –ასე მოფერებით ეძახდნენ მას ამ მხარეში.

გადაშლილი „ვეფხისტყაოსანი“ მაგიდაზე იდო. იგი ნამდვილად მეფური      გახლდათ. ვახტანგ მეექვსის დროინდელი ტყავის ფოლიანტი, მაგრამ თამბაქოს მეფე წიგნს როდი კითხულობდა. მისი მკაცრი და ნაღვლიანი მზერა ძველთაძველი ფურცლების ზემოთ, იქ სადღაც ღია სარკმლიდან სამყაროს პაწაწკინტელა ნაფლეთზე ერთბაშად სამი სტიქია დატეულიყო. ზღვა, მთები და დაბლობი სივრცე.

   ასეთი იყო პანორამა მეფის სასახლის ზედა სართულიდან თვალსაწიერზე რომ მოსჩანდა, როლის ჰაეროვანი ვერცხლისფერი გუმბათი ქობულეთის მწველი ცის მაღალ კაბადონზე ატყორცნილიყო“ (ზ.ზოიძე, "ნუ იცხოვრებ გამჭირვალე სახლში", გვ.13, ბათუმი, 1993წ).

   შეუძლებელი იყო სხვანაირად მამია ხარაზის საგანძურის ადგილსამყოფელის აღწერა.

ბედნიერებასთან წილნაყარი სიხარული

    „ორანჟერეა წიგნებისათვის“ ბევრ რამეს ინახავს. იქ თავი აქვს მოყრილოი 40 ათასამდე წიგნს, გაზეთს, ხელნაწერს, მაგრამ წიგნის ამ ნაწილში მხოლოდ ზოგიერთ უნიკუმის შესახებ ვისაუბრებ. ამჟამად კი იშვიათად მეგულება მეორე რუსი პოეტი, იმდენი თაყვანისმცემელი ჰყავდეს როგორც ანა ახმატოვას.

     მამია ხარაზის ბიბლიოთეკაში ამ დიდი ადამიანზე იმდენი საინტერესო მასალაა, 192 გვერდიანი ნაშრომი დაიბეჭდა.

     აჟამად ბიბლიოფილის ბიბლიოთეკაში ინახება, ანა ახმატოვას სიცოცხლეში და სიკვდილის შემდეგ გამოცემული იშვიათი წიგნები.

    1940 წელს გამომცემლობა „სოვეტსკი პისატელმა“ დაბეჭდა ანა ახმატოვნას ლექსების კრებული: „ექვსი წიგნიდან – 10 ათასი ეგზემპლარი. ოღონდ ტირაჟის მცირე ნაწილი 300 ცალი მოხდა გაყიდვაში. ამ გამოცემის იშვიათი წიგნი არის მამია ხარაზის ბიბლიოთეკაში.

    მსგავსი ისტორია აქვს სერგეი ესენინის სიცოცხლეში გამოცემულ ზოგიერთ მის რეპრესირებულ წიგნს.

    10 წლის წინათ, აშშ გამოსაცემად მომზადდა და დაიბეჭდა საცდელი ეგზემპლარი წიგნისა–ოსინ მადელშტამი, პტოზა, 1983 წ. გამომცემლობა „არდის ანნ არბორ.“ აღნიშნული წიგნი ერთადერთია მსოფლიოში.

   წიგნს აქვს „არდ“–ის რედაქტორის კარ როფერის ავტოგრაფი: „ძვირფასო ვადიმ! აი, შენ ყველაზე იშვიათი გამოცემა მადეშტამისა– სულ ერთი ეგზემპლარი!.... ეს სტამბა ჩვენთვის გააკეთა, ვითარცა საცდელი ეგზემპლარი. ჩემი აზრით ვერავინ შეაფასებს ამასა შენსავით!“

    ვადიმ ფიოდოროვი, ბიოლოგიურ მეცნიერთა კანდიდატი, მწერალი, მამია ხარაზის მეგობარი იყო, რომელმაც აჩუქა ეს წიგნი სათანადო წარწერით: „ერთი, ერთადერთი ეგზემპლარი, შექმნილი კარ პროფერის მიერ! მე მას გადავცემ ჩვენი ლიტერატურის „უნიკუმების“ საგანძურში–მამია ხარაზის ბიბლიოთეკაში–იმ ადამიანის შემსუბუქებული გრძნობით, რომელმაც აღასრულა თავის ვალი პოეზიისა და ჩვენი ლიტერატურის წინაშე" (ვადიმ ფიოდოროვი). 
     სხათა შორის, ვადიმ ფიოდოროვისაგან აქვს ანა ახმატოვასა და ნიკოლოზ გუმილიოვის უიშვიათესი წიგნები.
                                                                         

    მამია ხარზის ბიბლიოთეკაში სულს გაგითბობს ილია ჭავჭავაძის, აკაკი წერეთლის, გრიგოლ ორბელიანის, ვაჟა–ფშაველას, ვოლტერის, გოეთეს, ბაირონის, პუშკინის, ლერმონტოვის, დიუმას, მოპასანის, ჰიუგოს და სხვა. გენიოსთა სიცოცხლეში გამოცემული წიგნები.

      ვახტანგVI-ის სტამბაში დაბეჭდილი „კურთხევანი,“ მოსკოვში, ნეაპოლში, სანკტ–პეტერბურგში დასტამბული უნიკალური წიგნები.

ბორის პასტერნაკის ლურჯყდიანი რვეული, ავტოგრაფები და სხვ....

    1934 წელს „ზაკგიზმა“  სერიით ქართული ლიტერატურის კლასიკოსები რუსულ ენაზე დაბეჭდა ვაჟა-ფშაველას „გველიმჭამელი“, პოემის თარგმანი ბრწყინვალედ შეასრულა დიდმა რუსმა პოეტმა და საქართველოს მეგობარმა ბორის პასტერნაკმა. მქონდა ბედნიერება დღეს  ბიბლიოგრაფიულ იშვიათობად ქცეულ ამ გამოცემის ეგზემპლარი დამეთვალიერებინა მამია ხარაზის ბიბლიოთეკაში დამშვენებული მთარგმნელის ავტოგრაფით: ძვირფას კოსტენკას, ბორისი, 30.X. მოსკოვი“.

    ჩემდაუნებურად გაკვირვება  ვერ დავფარე. ეს შემამჩნია მამია ხარაზმა და მითხრა, ბორის პასტერნაკის ხელნაწერები გაჩვენო?

–               უკეთეს ვერაფერს იზამ– ვერ დავფარე შინაგანი მღელვარება რამდენიმე წუთის შემდეგ ჩემს ხელთ აღმოჩნდა ლურჯყდიანი რვეული, შეკერილი ღია ფარის ძაფით: ლექსები პროზაული რომანიდან „ექიმი ჟივაგო“ სულ 20 გვერდი.

რვეულის მე–16 გვერდი ბ. პასტერნაკის ხელითაა დაწერილი დაწარმოადგენს ლექსს: „კაკ ბუტნო პობივალ ვ იხ შკურე“. რვეულის პირველ გვერზე ცნობილი რუსი მწერლის   ვ.ლავროვის ხელით წერია: “ხელნაწერი, ავტოგრაფები  და გარეკანი შესრულებულია ბორის ლეონიდეს ძე პასტერნაკის ხელით“ (ზ.ზოიძე, "ნუ იცხოვრებ გამჭირვალე სახლში", გვ.40, ბათუმი, 1993წ)

                                                                                 

საქართველოს პატრიარქი, ილია მეორე მამია ხარაზის ბიბლიოთეკაში

მსოფლიო პატრიარქი ირინეოსი, მამია ხარაზის ბიბლიოთეკაში

    მამია ხარაზის ბიბლიოთეკაში  ბ.პასტერნაკზე დაინტერესებულ პირებს, შეუძლია მიიღოს ფაქტობრივი მასალა, რომლის მსგავსი არსად არ მოიპოვება.

    მ.ხარაზი ლექსებსაც წერდა. აჭარელმა პოეტმა მ.ვარშანიძემ თავის წიგნით 1992 წელს მზის სინათლეზე გამოიტანა მ.ხარაზის რამოდენიმე ლექსი. მანვე 1993 წელს ჟურნალ „ჭოროხის“ I-II ნომერში გამოაქვეყნა მისი ლექსები. „რისთვის“ ჰქვია მამია ხარაზის ლექსს, რომელშიც ნათქვამია ერთგან:

„იბრძვი, აშენებ,დაგენგრევა–ისევ აშენებ

და არც კი იცი, რომ წამები არ ბრუნდებიან,

ადამიანნი წუთი სოფელს რომ ამშვენებენ,

იბადებიან, იზრდებიან, შემდეგ–კვდებიან.

და როცა მოვა დრო სიმშვიდის, შავი მიმწუხრის,

აღარ ვიქნებით მოვალენი ერის წინაშე,

ვიღაცა მოვა და გათელავს ადრინდელ წუხილს,

არარაობად გადაგიქცევს ნაომარ–ნაშენს."

    ბატონ მამიას სიცოცხლეშივე აღელვებდა თავისი წიგნების ბედი. „მინდა შთამომავლობას დავუტოვო ეს სიმდიდრე და ერის საკუთრებად ვაქციო. მაგრამ ინსტანციებში ჩემი ეგოდენი მცდელობა შესაფერისი შენობის ასაგებად ვერ იქნება და ვერ მოვახერხე. და რჩება მხოლოდ ხმა მღაღადებლის უდაბნოსა შინა...“(მ.ხარაზი, "სული დევნილი", გვ.190, თბ., 1992წ). ასე წავიდა იგი წუთისოფლიდან, მაგრამ დაგვიტოვა უდიდდესი სულიერი განძი, რომელსაც ერთ ჭერქვეშ თავმოყრა და გაფრთხილება უნდა. „წიგნებსაც თავისი ბედი აქვთო“  ნათქვამია. მოვა დრო და მამია ხარაზი თავის წიგნებთან ერთად უკვდავებას ეზიარება.

    ეწვიე მამია ხარაზის ბიბლიოთეკას და ეზიარებით იმ დიდ სულიერ ტკბობას რასაც წიგნის სიყვარული ჰქვია.